گرچه بر اساس یک پژوهش جهانی حدود ۸۷درصد تالاب‌های دنیا در ۳۰۰سال گذشته از بین رفته‌اند و خبرهای مربوط به نابودی تالاب‌ها تنها مختص ایران نیست با این حال با مرگ تالاب‌های کشور که عمر برخی از آن‌ها به بیش از چند هزار سال میرسد باید شاهد پیامدهای اجتناب‌ناپذیر آن همچون تبدیل شدن آن‌ها به کانون‌های تولید ریزگرد، از میان رفتن فرصت‌های گردشگری، پایین آمدن سطح آب‌های زیرزمینی، فرسایش خاک منطقه و... باشیم.
برخی کارشناسان دلیل بخشی از تخریب‌ها و آلودگی تالاب‌ها را مدیریت ناکارآمد متولیان این حوزه و به‌ویژه سازمان محیط زیست کشور می‌دانند؛ اتهامی که مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های این سازمان بخشی از آن را می‌پذیرد.گفت‌وگوی ما با دکتر آرزو اشرفی‌زاده و دلایل وی در این خصوص را بخوانید.
خبرهای بد خشک شدن تالاب‌ها را تأیید می‌کنید؟
بله. متأسفانه بیشتر تالاب‌های بزرگ به‌ویژه تالاب‌های وابسته به منابع آبی بالادست، در حال خشک شدن هستند که بیشتر دلایل این موضوع به تغییر اقلیم، گرمای شدید، بارش‌های اندک و در پی آن کاهش آب ورودی به تالاب‌ها در دو سال اخیر و مهم‌تر از همه تخصیص نیافتن و یا تخصیص کمتر از حد واقعی حقابه زیست محیطی تالاب‌ها برمی‌گردد. البته وضعیت بعضی تالاب‌های جنوب کشور یا تالاب‌هایی که منابع آبی آن‌ها به حوضه آبخیز وابسته نیست، بهتر است.
در حال حاضر دریاچه ارومیه، دریاچه بختگان و تالاب گاوخونی به دلیل تخصیص نیافتن حقابه‌ها اصلاً وضعیت مناسبی ندارند. همین طور تالاب‌های حوضه خزری مثل میانکاله به دلیل پسروی آب دریای خزر و کاهش آب ورودی از بالادست وضعیت بدی دارند. تالاب هامون که به آب رودخانه هیرمند در افغانستان وابسته است وضع مشابهی دارد چون از سال گذشته به دلیل انحرافی که در مسیر طبیعی رودخانه هیرمند ایجاد کردند نتوانست از طریق سیلاب‌ها آب‌گیری کند.
برای حل مسئله حقابه تالاب هامون کاری انجام داده‌اید؟
پاسخ این پرسش را وزارت امور خارجه باید بدهد که آیا معاهده تخصیص ۸۲۰میلیون مترمکعب آب اجرایی شده یا نه. این معاهده تنها مختص هامون نیست چون این تالاب از گذشته وابسته به سیلاب‌ها بوده است. به هرحال تالاب هامون باید مدیریت شود چون اکوسیستم آن موجب حیات منطقه می‌شود و مردم دو کشور از آن نفع می‌برند.
در خصوص وزارت نیرو و اینکه حقابه تالاب‌ها را نمی‌دهد اقدامی کرده‌اید؟
به شورای عالی امنیت ملی و ریاست جمهوری گزارش داده‌ایم. از سوی دیگر در جلسات کارشناسی با وزارت نیرو اصلاح الگوی کشت را به عنوان یکی از گزینه‌های کاهش مصرف مطرح کرده‌ایم که حتماً در شورای عالی آب هم تصویب شده و امیدواریم هرچه زودتر الگوی کشت با رویکرد تأمین حقابه‌های زیست محیطی تالاب‌ها اجرایی شود.
از سوی دیگر تلاش کردیم در برنامه پنجم توسعه موضوع مصرف آب فرابخشی دیده شود و بازچرخانی هم اتفاق بیفتد.
از به‌هم زدن اکولوژیکی به عنوان یکی از عوامل خشک شدن بخشی از تالاب‌ها یاد می‌شود؛ درست است؟
بله؛ دقیقاً. یکی از مشکلات تالاب‌ها انجام طرح‌های توسعه‌ای بدون ارزیابی‌های زیست محیطی است که اکولوژی منطقه را به‌هم می‌زنند. برای مثال اجرای این موضوع توسط وزارت نیرو پیامدهای زیادی در هورالعظیم داشت. البته در سال‌های اخیر توجه بیشتری به طرح‌های توسعه‌ای می‌شود.
آیا امکان توقف یا اصلاح پروژه‌هایی که دستگاه‌های مختلف اجرا کرده‌اند وجود دارد؟
برای همه پروژه‌ها امکان ندارد چون بسیار هزینه‌زاست اما تعدیل و رفع موانعی که دستگاه‌ها با طرح‌های توسعه‌ای برای تالاب‌ها به‌وجود آورده‌اند با کمک خود آن‌ها شدنی است. برای مثال وزارت نفت در گذشته طرح‌هایی در حوزه چاه‌های نفتی اجرا کرده که ارزیابی‌های زیست محیطی ندارند بنابراین درصدد هستیم به کمک این وزارتخانه موانعی را که برای تالاب‌ها ایجاد کرده برطرف کنیم گرچه کار خیلی سختی است.
برخی کارشناسان دلیل بخشی از حال بد تالاب‌ها را ضعف مدیریت سازمان محیط زیست می‌دانند. این اتهام را می‌پذیرید؟
محافظت تالاب‌ها با حفاظت مناطق خشکی متفاوت است؛ چون تالاب‌ها وابسته به منابع آبی هستند که از بالادست به آن‌ها وارد می‌شود و بیشتر تالاب‌ها هم در پایاب حوضه‌های آبخیز قرار دارند بنابراین باید کل حوضه آبخیز مدیریت شود. مثلاً سازمان محیط زیست در حوضه دریاچه ارومیه، سال‌ها کارهای مدیریتی داخل این دریاچه انجام می‌داد که با توجه به طرح‌های توسعه‌ای مثل سدسازی‌ها و کشت محصولات کشاورزی در بالادست حوضه آبخیز، منابع ورودی آب به تالاب‌ها هر سال کمتر می‌شد در نتیجه اکنون این تالاب دچار مشکل شده است. همین اتفاق برای تالاب بختگان افتاده است. البته این رویکرد از چند سال پیش تغییر کرده و اکنون با رویکرد حوضه‌ای حفاظت تالاب‌ها به دنبال مسائل و رفع آن‌ها می‌گردیم که ایجاد ستاد هماهنگی و مدیریت تالاب‌ها برای همین منظور بوده است. مدیریت تالاب‌ها موضوع صرفاً سازمانی نیست، ما فقط پیگیری‌کننده هستیم و برای مدیریت آب تالاب باید آن را فرابخشی ببینیم و هماهنگی مناسبی بین دستگاه‌های مختلف مصرف‌کننده و مدیریت‌کننده آب در حوضه آبخیز ایجاد کنیم.
با وجود این، اصل موضوع اکولوژی تالاب به‌طور مستقیم به سازمان حفاظت محیط زیست برمی‌گردد، گرچه همکاری‌های فرابخشی را می‌طلبد.
پس کوتاهی در بخش اکولوژیکی را قبول می‌کنید؟
باید ببینیم منظور کدام بخش است چون خیلی از موضوعات اکولوژی تالاب وابسته به آب و زنجیره‌وار به هم متصل هستند. وقتی آب کم باشد پرندگان هم کمتر به تالاب می‌آیند و... . با این حال، ما در بعضی موضوعات قصور داشتیم؛ وقتی بی‌محابا برنامه‌هایی در حوزه تالاب‌ها انجام شده الان پیامدهایش گریبان تالاب‌ها را گرفته است.
خبرنگار: محمود مصدق
نظر شما